=============================================
Πού Εδρεύει η Ψυχή;
Ενδείξεις της Πνευματικής Υπόστασης του Ανθρώπου
=============================================

Ένα από τα μεγαλύτερα, αναπάντητα μέχρι σήμερα από την επιστήμη, ερωτήματα είναι από τι συνίσταται η συνείδηση του ανθρώπου. Αν ο άνθρωπος είναι απλώς μια βιολογική μηχανή, τότε θα πρέπει να υπάρχουν στον εγκέφαλο και τα αντίστοιχα κέντρα τα οποία να παράγουν αυτό το οποίο ονομάζουμε συνείδηση ή αλλιώς αυτογνωσία ή επίγνωση του εαυτού μας και της ύπαρξής μας.

Διότι είναι πράγματι θεμελιώδης η διαφορά ενός ανθρώπου από μια μηχανή. Ένας υπολογιστής, όσο πολύπλοκος κι αν είναι, όσο γρήγορα κι αν μπορεί να κάνει υπολογισμούς, εν τούτοις δεν έχει συνείδηση της ύπαρξής του. Δεν υπάρχει καμία μηχανή που η ίδια να αντιλαμβάνεται την ύπαρξή της.

Όμως ο γνωστός επιστήμονας Ray Kurzweil έχει εκτιμήσει ότι στο άμεσο μέλλον (2019) ένας υπολογιστής μόλις των 1000$ θα έχει την υπολογιστική ισχύ ενός ανθρώπινου εγκεφάλου, και λίγα χρόνια αργότερα (γύρω στο 2050) ένας υπολογιστής των 1000$ θα έχει την υπολογιστική ισχύ όλων των ανθρώπινων εγκεφάλων της Γης. Αυτή η ισχύς και η πολυπλοκότητα, σύμφωνα πάντα με τις εκτιμήσεις του Kurzweil, θα κάνει τους υπολογιστές να αποκτήσουν αυτοσυνείδηση και συναισθήματα, όπως και οι άνθρωποι.

Η άποψη αυτή είναι μια λογική προέκταση της Θεωρίας της Εξέλιξης, σύμφωνα με την οποία όλα τα είδη ζωικών και φυτικών οργανισμών δημιουργήθηκαν τυχαία μέσω βαθμιαίας εξέλιξης απλούστερων κοινών προγονικών μορφών (Σημ: η Θεωρία της Εξέλιξης καταρρέει μπροστά στα δεδομένα της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης, όπως έχουμε δει σε προγενέστερη σειρά εκπομπών και άρθρων). Ολόκληρος ο φυσικός κόσμος, σύμφωνα με τους εξελικτικούς, λειτουργεί βάσει μηχανιστικών διεργασιών που κατευθύνονται τυφλά από τους φυσικούς νόμους και δεν υπάρχει ψυχή ή τίποτε το πνευματικό. Επομένως όλες οι πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου θα πρέπει να είναι καθαρά προϊόν λειτουργίας του εγκεφάλου του και εμφανίστηκαν καθώς με το πέρασμα των αιώνων ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελισσόμενος έφθασε σε ένα μεγάλο βαθμό πολυπλοκότητας. Τότε μέσα από αυτή τη βιολογική μηχανή ξεπήδησαν η συνείδηση, η αυτογνωσία, τα συναισθήματα κλπ.

Η πρακτική όμως δείχνει ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβεί. «Μπορείς να επεκτείνεις την ισχύ (των υπολογιστών) όσο θέλεις, και πάλι δεν θα αποκτήσουν συνείδηση, γιατί το μόνο που θα κάνουν θα είναι να ανακατεύουν σύμβολα», όπως δήλωσε και ο John Searle, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Berkeley που ασχολείται με θέματα του νου.

Ο άνθρωπος όμως, έχοντας πνευματικές λειτουργίες, μπορεί άραγε να είναι πράγματι απλώς μια βιολογική μηχανή και η συνείδησή του να είναι το προϊόν απλώς εγκεφαλικής δραστηριότητας; Σύγχρονα δεδομένα και αποτελέσματα πρόσφατων επιστημονικών ερευνών έρχονται να δώσουν ενδείξεις για την αντίθετη άποψη:

• Αν η συνείδηση πηγάζει από αμιγώς βιολογικές λειτουργίες τότε θα πρέπει να υπάρχει κάποιο κέντρο ή κάποια κέντρα μέσα στον εγκέφαλο που να παράγουν τη συνείδηση. Κι αν αυτά τα κέντρα για κάποιο λόγο καταστραφούν ή σταματήσουν να λειτουργούν (π.χ. λόγω ασθένειας ή ατυχήματος) τότε θα πρέπει ο άνθρωπος να χάνει την προσωπικότητά του και την ιδιότητα της επίγνωσης του εαυτού του.
  Από πολλές όμως περιπτώσεις ασθενών αποδείχθηκε ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένας άνδρας ονόματι Ρότζερ του οποίου καταστράφηκε μεγάλο μέρος του εγκεφάλου του εξαιτίας σοβαρής ιογενούς εγκεφαλίτιδας. Συγκεκριμένα, καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς τρεις περιοχές οι οποίες θεωρείται ότι σχετίζονται με τη συνείδηση του εαυτού μας. Παρόλα αυτά, πρόσφατες ιατρικές εξετάσεις έδειξαν ότι η αυτοσυνείδηση του άνδρα αυτού παρέμεινε ανέπαφη και εκτός από την απώλεια μνήμης, οι υπόλοιπες νοητικές του λειτουργίες είναι μέσα στα φυσιολογικά πλαίσια (Εφημερίδα «Το Βήμα», 23 Αυγ 2012).

• Ο διάσημος «πατέρας της σύγχρονης νευροχειρουργικής», Wilder Penfield, κατά τη διάρκεια της καριέρας του προσπάθησε να αποδείξει ότι ο νους και η συνείδηση πηγάζουν αποκλειστικά από εγκεφαλικές διεργασίες. Όμως ο ίδιος αναθεώρησε τις αρχικές απόψεις του λόγω των παρατηρήσεων που έκανε κατά τη διάρκεια διεξαγωγής εγχειρήσεων σε περισσότερους από 1000 επιληπτικούς ασθενείς. Συγκεκριμένα, ενώ οι ασθενείς είχαν τις αισθήσεις τους, διέγειρε με τη βοήθεια ηλεκτρικού ρεύματος κάποια κινητικά κέντρα του εγκεφάλου (π.χ. του χεριού) προκαλώντας έτσι την ακούσια κίνηση του αντίστοιχου μέλους. Ταυτόχρονα καλούσε τους ασθενείς να εμποδίσουν την κίνηση αυτή με τη θέλησή τους (π.χ. χρησιμοποιώντας το άλλο χέρι). Καθώς λοιπόν οι ασθενείς «πάλευαν» εναντίον του εαυτού τους, ομολογούσαν ότι η ακούσια κίνηση δεν γινόταν με τη θέλησή τους. Με άλλα λόγια, αντιμετώπιζαν τους εαυτούς τους σαν μια ύπαρξη ξεχωριστή του σώματός τους και καμία ηλεκτρική διέγερση δεν επηρέαζε την αντίληψη αυτή των ασθενών ή τη θέλησή τους ώστε να πιστέψουν ότι αυτή η κίνηση γίνεται εκούσια. Ο Penfield τόλμησε να δώσει την εξήγηση ότι ο άνθρωπος δεν διαθέτει μόνο εγκέφαλο (ο οποίος είναι υλικής υπόστασης και διεγέρθηκε ώστε να προκαλέσει κίνηση) αλλά επίσης μια μη υλικής υπόστασης πραγματικότητα (νους) η οποία αλληλεπιδρά με τον εγκέφαλο.

• Ένα πλήθος επιστημονικών ερευνών και παρατηρήσεων ανά τον κόσμο, παρέχουν στοιχεία ότι η συνείδηση του ανθρώπου συνεχίζει να υπάρχει ακόμη και μετά τη διακοπή λειτουργίας του εγκεφάλου, δηλαδή ενώ έχει χαρακτηριστεί κάποιος ως κλινικά νεκρός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μελέτη του 2001 των Sam Parnia (ιατρός) και Peter Fenwick (νευροψυχίατρος στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής του Λονδίνου) που έγινε σε μια ομάδα 63 θυμάτων καρδιακής προσβολής που χαρακτηρίστηκαν ως κλινικά νεκροί αλλά αργότερα ανάνηψαν και έδωσαν συνέντευξη. Περίπου το 10% ανέφερε ότι κατά τη διάρκεια που οι εγκέφαλοί τους δεν λειτουργούσαν, οι ίδιοι είχαν πολύ καλά οργανωμένη και ξεκάθαρη διαδικασία σκέψης με διαμορφωμένη μνήμη και τρόπο συλλογισμού (αποκλείστηκε το ενδεχόμενο αυτή η αίσθηση να ήταν μια εντύπωση που δημιουργήθηκε εγκεφαλικώς εξαιτίας έλλειψης οξυγόνου ή παρενεργειών φαρμάκων). Τα στοιχεία από τέτοιες έρευνες καθώς και από πολλές επιστημονικά εξακριβωμένες μαρτυρίες επιθανάτιων εμπειριών (όπου οι άνθρωποι περιέγραψαν επακριβώς σκηνές και διαλόγους που δεν θα μπορούσαν να γνωρίζουν λόγω της κατάστασής τους – χαρακτηριστικό παράδειγμα: Pam Reynolds), δείχνουν ότι η αυτοσυνείδηση, η σκέψη και η μνήμη συνεχίζουν να υπάρχουν και μετά τη διακοπή λειτουργίας του εγκεφάλου κι επομένως εγκέφαλος και νους δεν είναι το ίδιο αλλά πρόκειται για διακριτές οντότητες.

• Αν η αυτοσυνείδηση προκύπτει από καθαρά μηχανιστικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στον εγκέφαλο, τότε αυτή υπόκειται αποκλειστικά στους φυσικούς και χημικούς νόμους και κατευθύνεται τυφλά από αυτούς. Με αυτού του είδους τη θεώρηση, ουσιαστικά δεν υφίσταται ελευθερία βούλησης αλλά κάθε αντίδραση του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα του «προγραμματισμού» του εγκεφάλου του από τα γονίδια και τους φυσικούς νόμους. Άρα όλοι οι άνθρωποι, ακόμη και οι εγκληματίες, δεν ευθύνονται για τις πράξεις τους και δεν θα πρέπει να είναι υπόλογοι για αυτές, επειδή η θέλησή τους είναι αποκλειστικά προϊόν μιας μηχανής (εγκέφαλος) που δουλεύει με συγκεκριμένο τρόπο και δεν μπορεί να γίνει αλλιώς.
  Είναι όμως καταφανές το άτοπο και η αντίφαση αυτής της συλλογιστικής, καθώς η ελεύθερη βούληση και η αλλαγή γνώμης είναι κοινή εμπειρία όλων των ανθρώπων.
  Σε αυτό το σημείο μάς δίνεται η ευκαιρία να αναφέρουμε επίσης ότι οι υλιστές και οι άθεοι πολλές φορές κατηγορούν τους Χριστιανούς ότι η πίστη στο Θεό καταργεί την έννοια της ελεύθερης βούλησης. Οι ίδιοι όμως, πιστεύοντας ότι δεν υπάρχει ψυχή, είναι οι πρώτοι που αρνούνται την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης, σύμφωνα με τα όσα αναφέραμε παραπάνω. Έτσι, με αυτή την κοσμοθεωρία τους οι υλιστές και οι άθεοι, ενώ υποτίθεται ότι μάχονται για να σπάσουν τα δεσμά της πίστης στο Θεό ώστε ο άνθρωπος να έχει ελεύθερη βούληση, είναι τελικά οι πρώτοι οι οποίοι μη πιστεύοντας στην ύπαρξη ψυχής και πνεύματος, πέφτουν στην αντίφαση να υποστηρίζουν την ανυπαρξία ελεύθερης βούλησης.

• Πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι λόγω κάποιου ατυχήματος ή ασθένειας περιήλθαν σε κατάσταση «φυτού», όταν κάποια στιγμή μπόρεσαν να επικοινωνήσουν με το περιβάλλον τους (μέσω ειδικών ηλεκτρονικών υπολογιστών) δήλωσαν ότι παρά την εγκεφαλική τους κατάσταση, έχουν πλήρη συνείδηση του εαυτού τους καθώς και αντίληψη των όσων λαμβάνουν χώρα γύρω τους. Αυτό δείχνει ότι ακόμη κι όταν ο εγκέφαλος υποστεί τέτοιου είδους βλάβες, ο άνθρωπος σαν προσωπικότητα συνεχίζει να υπάρχει και να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Απλώς αδυνατεί να επικοινωνήσει και να ανταποκριθεί στα ερεθίσματα που δέχεται.
  Η σχέση λοιπόν εγκεφάλου και νου μπορεί να παρομοιασθεί με τη σχέση μιας συσκευής ραδιοφώνου με τα ραδιοκύματα. Δηλαδή, όπως το ραδιόφωνο δεν είναι το ίδιο η πηγή παραγωγής των εκπομπών που μεταδίδει αλλά ο εκφραστής των πληροφοριών που μεταφέρουν τα ραδιοκύματα που εκπέμπονται από την κεραία ενός σταθμού, έτσι και ο εγκέφαλος δεν είναι η πηγή της συνείδησης και του νου αλλά ο εκφραστής τους. Όταν μια ραδιοφωνική συσκευή λόγω βλάβης αδυνατεί να αναπαράγει ήχο, αυτό δεν σημαίνει ότι ο ραδιοφωνικός σταθμός έπαψε να εκπέμπει. Έτσι και όταν λόγω κάποιας βλάβης ο εγκέφαλος αδυνατεί να αναπαράγει τις εκφράσεις του νου, αυτό δεν σημαίνει ότι έπαψε να υπάρχει ή καταστράφηκε ο νους και η αυτοσυνείδηση.

Όλα τα παραπάνω δεδομένα, ακόμη και για έναν απόλυτα ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο, αποτελούν ισχυρότατες ενδείξεις ότι εγκέφαλος και νους είναι κάτι διαφορετικό και ότι ο άνθρωπος εκτός από το υλικό του σώμα διαθέτει και πνευματική υπόσταση διά της οποίας συνεχίζει να έχει αντίληψη του εαυτού του ακόμη και όταν το σώμα του και ο εγκέφαλός του παύσουν να λειτουργούν ολοκληρωτικά ή εν μέρει.

Σχετικά με αυτό το θέμα μιλάει και η Αγία Γραφή, από όπου και αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά παραδείγματα:

• Από τα παρακάτω λόγια του απ. Παύλου φαίνεται ότι το «εγώ» δεν ταυτίζεται με το σώμα αλλά είναι κάτι πνευματικό (ψυχή) που ζει μέσα στο σώμα και συνεχίζει να υπάρχει μετά το θάνατο:
  «επειδή, σε μένα το να ζω είναι ο Χριστός, και το να πεθάνω είναι κέρδος. Αλλά, αν το να ζω μέσα στη σάρκα, αυτό συμβάλλει σε καρποφορία του έργου μου, και τι να εκλέξω δεν γνωρίζω· επειδή, στενοχωρούμαι από τα δύο, έχοντας μεν την επιθυμία να αναχωρήσω, και να είμαι με τον Χριστό· δεδομένου ότι, είναι πολύ πλέον καλύτερα· το να μένω, όμως, μέσα στο σώμα είναι για σας αναγκαιότερο» (προς Φιλιππησίους κεφ. 1/α’ §21-24)

• Η ιστορία του πλουσίου και του Λαζάρου (κατά Λουκάν κεφ. 16/ις’ §19-31) αποτελεί δήλωση του Ιησού Χριστού ότι η ψυχή είναι κάτι διαφορετικό από το σώμα και ότι ο άνθρωπος συνεχίζει να υπάρχει και να έχει αντίληψη του εαυτού του, συναισθήματα και μνήμες και μετά το θάνατο.
  
  • Τα ίδια υποδηλώνονται και στο παρακάτω απόσπασμα από τα λόγια του Ιησού Χριστού:
  «Και σε σας τους φίλους μου λέω: Μη φοβηθείτε από εκείνους που φονεύουν το σώμα, και ύστερα απ' αυτά μη μπορώντας να πράξουν κάτι περισσότερο. Αλλά, θα σας δείξω ποιον να φοβηθείτε: Φοβηθείτε εκείνον που, αφού θανατώσει, έχει εξουσία να ρίξει στη γέεννα (κόλαση)· ναι, σας λέω, αυτόν να φοβηθείτε (δηλ. τον Θεό)» (κατά Λουκάν κεφ. 12/ιβ’ §4-5)

Όμως η υπόσχεση της αιώνιας ζωής κοντά στο Θεό δεν αφορά μόνο την ψυχή αλλά ολόκληρο τον άνθρωπο ο οποίος αποτελείται από ψυχή, πνεύμα αλλά και σώμα (βλ. Α’ Θεσσαλονικείς κεφ. 5/ε’ §23). Μάλιστα οι πράξεις του ανθρώπου οι οποίες γίνονται διά του σώματος θα είναι αυτές που θα καθορίσουν την αιώνια κατάληξή του (βλ. Β’ Κορινθίους κεφ. 5/ε’ §10). Ο Θεός λοιπόν δεν καταφρονεί το ανθρώπινο σώμα (το οποίο μάλιστα γίνεται ναός του Αγίου Πνεύματος – βλ. Α’ Κορινθίους κεφ. 3/γ’ §16-17) αλλά πρόκειται να το τιμήσει αφθαρτοποιώντας το κατά την αρπαγή της εκκλησίας (Α’ Κορινθίους κεφ. 15/ιε’ §53) ώστε ο κάθε πιστός, όχι ως «γυμνή» ψυχή αλλά ως πλήρης άνθρωπος, να ζήσει αιώνια στη Βασιλεία του Θεού. Και «πρωτότοκος» αυτής της πορείας και της κατάληξης έγινε ο Ιησούς Χριστός διά της σταυρικής θυσίας και της αναστάσεώς Του (προς Κολοσσαείς κεφ. 1/α’ §18).

***

Τα περιεχόμενα του άρθρου αποτελούν περίληψη της εκπομπής
"Χριστιανισμός και Επιστήμη" της 20/09/2012.